Het Sint-Janscollege beschikt als school over een van de mooiste decors in Vlaanderen: een parkdomein en een uniek geheel van beschermde gebouwen met het kasteel, het wagenhuis en de orangerie.
Dat patrimonium is niet ongeschonden bewaard. Tijdens de Eerste en de Tweede Wereldoorlog hebben Duitse en Amerikaanse troepen het domein bezet, getuige de nagelaten graffiti in de toren. Einde jaren 1940 krijgen de gebouwen een herbestemming als internaat voor oorlogswezen, een initiatief van de adellijke stichting ‘Aide aux Enfants de la Patrie’; vanaf 1957 richten de Aalmoezeniers van de Arbeid er een katholiek jongensinternaat annex school in.
De spreekwoordelijke tand des tijds, maar vooral de vooruitgangsgedachte in de jaren 1950 heeft veel verloren doen gaan. Toch blijft er nog uitzonderlijk veel moois over én het besef dat we dit zo goed mogelijk willen en moeten conserveren en restaureren.
Het huidige kasteel dateert van het midden van de jaren 1840, maar heeft ingrijpende veranderingen ondergaan na een zware brand in 1877. Het gebouw verwijst naar de feodale rechten van de heren van Meldert. Nadat een brand (1568) de donjon of middeleeuwse woontoren in het dorpscentrum had verwoest, bouwt de familie van Montenaken, erfgenamen van de ridders van Meldert, een vierkanthoeve, meer zuidelijker en hoger gelegen.
Volgens de kaartboeken van de abdij van Park en die van Averbode bestaat het ‘kasteel’ uit een gesloten complex met twee binnenplaatsen, een opperhof en een neerhof, en twee torens, een slanke en een dikke. Die dubbelstructuur is niet meer zichtbaar op de Ferrariskaart, noch op de primitieve kadasterkaart. Rond de binnenplaats liggen drie bouwvolumes, waarvan één met onregelmatige vorm omschreven wordt als ‘château’.
Door een reeks van nalatenschappen komt het gebouw uiteindelijk begin van de 19de eeuw in eigendom van Louise van der Noot (1785-1863), de enige erfgename van een oude adellijke familie uit Brussel. Ze huwt eerst met Louis Eugène de Ligne (1766-1813) en hertrouwt na diens dood met Charles Ferdinand d’Oultremont (1789-1852). Het echtpaar krijgt vier kinderen, onder wie twee zonen. Voor de oudste zoon is het eeuwenoude familiale kasteel van Duras (Sint-Truiden) bestemd. Voor de tweede zoon, Adrien d’Oultremont (1828-1898), moet een nieuw kasteel gebouwd worden, aangepast aan de eclectische smaak van de tijd. Daarvoor wordt een beroep gedaan op de architecten Auguste en Jules Vivroux uit Verviers. Vader en zoon. De vakpers onthaalt het eindresultaat met gemengde gevoelens: een groot, Engels aandoend landhuis met veel neogotische decoratieve elementen. Woorden van lof zijn er wel voor de ontwerper van het interieur, de Brusselse architect Victor Jamaer, van wie een prachtig gedecoreerde witmarmeren schouwmantel bewaard is gebleven. Ook de glasramen in de huiskapel, van de hand van de Mechelse glaskunstenaar J.F. Pluys, worden lovend beschreven als van een ‘natuurlijke grandeur’.
Illustratie uit de atlas van Ferraris (einde 18de eeuw).
Louise van der Noot
De haard in het salon en de glasramen in de huiskapel.
Een zware brand in 1877, ontstaan op de tweede verdieping, zorgt voor zoveel schade aan het dak en de verdiepingen dat het kadaster het kasteel als een ruïne beschouwt. Pas in 1882 wordt het opnieuw als belastbaar en dus als bewoonbaar geregistreerd.
Van de gelegenheid maakt erfgenaam Adrien d’Oultremont gebruik om het gebouw naar zijn smaak en die van zijn tijd herin te richten. Het harmonieus neogotisch landhuis van Vivroux evolueert naar een stoere middeleeuwse burcht… Middeleeuwser dan de middeleeuwen. Aan de buitenzijde van het kasteel zijn er tal van decoratieve en architecturale ingrepen geweest zoals de wijziging van een zadeldak naar een mansardedak, verhoging van de toren met toevoeging van spietorens, en grote pinakels op de steunberen. Of ook nog de verhoging van het middenste dwarsvolume met toevoeging van twee ronde torens met kegeldak, aan weerszijden van de huidige ingang. En tot slot toevoeging van heel wat zinken decoratie, zoals nokversiering en talloze dakkapellen en waterspuwers.
Het interieur na de renovatie door Adrien d'Oultremont.
De zuidgevel en de toren: toestand in 1855, 1875 en sinds 1879.
De wijzigingen aan het interieur zijn zo mogelijk nog ingrijpender geweest. Zo komt er een nieuwe inkomhal en een indrukwekkende trappenhal in steen met tal van verwijzingen naar de genealogische afstamming van Adrien d’Oultremont langs moederszijde. De bibliotheek wordt verplaatst, evenals het grote salon. Zo komt er een ruimte vrij voor een haardzaal die gedomineerd wordt door een monumentale stenen schouw. De schouw telt negen, haast levensgrote vrouwelijke ridderbeelden, in het Frans ‘les neuf preuses’ genoemd. Ze dragen dezelfde familiewapens die in de hal zijn terug te vinden. Het concept verwijst naar het kasteel van Pierrefonds, in de buurt van Compiègne. Dit gebouw is midden 19de eeuw een totale ruïne, maar Viollet-le-Duc, dé theoreticus van de neogotiek, maakt er een romantisch sprookjeskasteel van. Mogelijk zijn de beelden het werk van Clément Vivroux, zoon en broer van de eerste architecten van het kasteel van Meldert. Clément Vivroux heeft een tijdlang voor Viollet-le-Duc gewerkt en de beelden zijn vrijwel identiek qua pose en morfologie.
Ook in de huiskapel, de bijzonderste en met voorsprong de intiemste ruimte van het kasteel op de tweede verdieping van de toren, zijn de ingrepen van Adrien d’Oultremont duidelijk aanwezig. Een latei boven de deur naar de sacristie draagt het volgende Latijnse opschrift: “Sa CeLLo Igne Vastato, spLenDIDe aDrIanUs reConstrUXTi” of letterlijk: “Nadat het heiligdom/de tempel door vuur was verwoest, heeft Adrianus het op schitterende wijze in zijn glorie hersteld”. Er zit evenwel ook een chronogram in verborgen. Wanneer men de Latijnse letters, die verwijzen naar een jaartal, op een rijtje zet, komt men uit bij het jaartal 1879. Het nieuwe altaar is afkomstig uit het atelier van de broers Henri en Joseph Goyers uit Leuven.
‘Eén van zijn fijnste en subtielste ruimten’: architectuurkenners hebben alleen maar woorden van lof voor de orangerie die Hendrik Beyaert (1823-1894) heeft ontworpen. Het gebouw dateert uit 1867. De beroemde architect schrijft erover als volgt: ‘Parmi les constructions originales que j’ai exécutées depuis 1860 se trouvent en outre: L’orangerie du château de Maillard, près de Jodoigne, en style du XVe siècle’. De opdracht komt van Adrien d’Oultremont die liefst 26 keer zijn logogram in de ruimte laat verwerken.
Orangerieën maken onlosmakelijk deel uit van een adellijk kasteeldomein. De bewaarde voorbeelden in Vlaanderen zijn allemaal sober, eenvoudig en functioneel. Een orangerie dient om oranjebomen en andere exotische planten ’s winters tegen de vorst te beschermen. Daarom is in principe een glazen zuidgevel en een gesloten noordgevel van belang en werd enkel gestookt om vriestemperaturen buiten te houden. Het grondplan is normaal smal rechthoekig en anderhalve bouwlaag hoog om giftige gassen te laten ontsnappen. Meestal maakt de orangerie deel uit van de muur rondom de grote moestuin ervoor, zoals ook in Meldert.
De ‘beau monde’ geniet hier van het ontbijt tijdens de ‘grote jacht’ of, getuige die éne bewaard gebleven foto, van koffie, thee, frisdrank, ijs of een sorbet in de rieten zeteltjes met de majestueuze poorten van ijzer en glas in de voorgevel wijd open. En met uitzicht op de ommuurde, rechthoekige moestuin en/of snijbloementuin en het imposante kasteel met toren op de achtergrond.
Het U-vormige wagenhuis dateert van de jaren 1840 en dient om de paarden en de koetsen te stallen. Achteraan het gebouw waar nu de grote refter is, ligt een looppiste. Daarachter bevindt zich de toegang tot de ijskelder. Bij de restauratie van het gebouw is in de vloer op de eerste verdieping een verluchtingsrad teruggevonden. Dat kon zoals een soort diafragma open- of dichtgezet worden om de ventilatie te regelen. Op die manier kon zelfontbranding van het opgeslagen hooi voorkomen worden.
Bijna gelijktijdig met de bouw van het kasteel, midden 19de eeuw, volgen ingrepen in de omliggende natuur. De adel wil in alle rust en ver weg van het plebs genieten van een pittoreske natuur. In de loop van enkele decennia breiden vader Charles d’Oultremont en zoon Adrien hun domein uit tot een vijfhoekige blok van ca. 50 hectare. Bijna 1800 meter openbare weg, onder meer een weg die van het kasteel naar de Meerstraat loopt, wordt ingelijfd. De rooilijn van de weg naar l’Écluse die vlak naast het kasteel en het wagenhuis passeert, wordt om redenen van privacy enkele honderden meters verlegd.
Een kadasterplan van 1850 laat zien hoe door uitgraving twee vijvers ten noordoosten van het domein worden gecreëerd. In de volgende fase wordt de toenmalige Keulenstraat ‘opgeruimd’. Twaalf dagloners verkopen aan de graaf hun boerderijtjes met tuintjes en moeten plaats maken voor een arcadisch coulissenlandschap.
In 1911 laat burggraaf August De Lantsheere het park heraanleggen door Louis Van der Swaelmen (1883-1929). Hij is een van de bekendste tuinarchitecten van zijn tijd en behoort tot het modernisme. De ingreep van Van der Swaelmen beperkt zich tot de rechtstreekse omgeving van het kasteel. Aan drie zijden laat hij terrassen en taluds aanbrengen die strak geometrisch zijn ingedeeld.
Zo plaatst hij het kasteel op een voetstuk en hebben de bewoners een fraai uitzicht op het pittoreske landschap.
Een tuin moet volgens Van der Swaelmen ook nuttig zijn. Er komt een ommuurde tuin, een ‘wild flower garden’, een tennisveld, een turnveld, een golfbaan met negen holes en een zwembad met kleedhokje. Dit laatste – een beschermd monument - is er nog altijd, zij het in verwilderde staat. Het totaalontwerp van Van der Swaelmen is functioneel en rechtlijnig, maar toch gevarieerd door de verscheidenheid van vormen, kleuren en geuren.
Kadasterplannen 1830 - 1850 - 1893 - 1903: van een oude vierkanthoeve over de bouw van een kasteel met orangerie tot een landschapspark met twee vijvers.
Door ‘rechtvaardigheid en liefde’ werken aan een rijk waar ook arbeiders kinderen van God zijn. Dat is de droom van Theofiel Reyn (1860-1941). Hij treedt bij de Missionarissen van het Heilig Hart in maar raakt onder de indruk van de encycliek Rerum Novarum uit 1891. In scherpe bewoordingen roept de paus de katholieken op zich het lot van de arbeiders aan te trekken. Met een sterke overtuiging in eigen kunnen en een onwaarschijnlijke werkkracht bouwt Reyn vanaf 1894 een nieuwe congregatie uit: de ‘Missionarii Opificum’ of ‘Aalmoezeniers van de Arbeid’. In 1935 volgt de pauselijke erkenning.
De eerste Aalmoezeniers kopen in Seraing een oude glasfabriek en vormen dit pand om tot een tehuis. Arbeiders, dikwijls uitgeweken Vlamingen, kunnen er terecht voor materiële en morele steun. Al snel volgen soortgelijke initiatieven in andere industriële centra en worden bakkerijen en coöperatieven geopend. Vanaf 1899 leggen de paters zich toe op het geven van technisch en beroepsonderwijs.
Kinderen van arbeiders moeten dankzij een degelijke scholing en vorming uitgroeien tot gedisciplineerde en vakbekwame werknemers, overtuigde gelovigen en betere burgers. Zo kunnen ze het respect van de andere sociale groepen afdwingen. De formule slaat aan.
De Aalmoezeniers openen gereputeerde technische en beroepsscholen in Virton, Seraing, Charleroi, Antwerpen, Sint-Truiden, Schaarbeek, Merksem, Boussu en Aarlen. Het Sint-Janscollege is de enige school van de congregatie waar algemeen secundair onderwijs wordt gegeven en dient daarmee nieuwe roepingen op het spoor te komen.
Na de Tweede Wereldoorlog verruimen de Aalmoezeniers van de Arbeid hun werkterrein. In 1947 openen ze een missiepost in Katanga, de koperstreek van Congo, en in 1963 een in Minas Gerais, een uitgestrekte mijnstreek in het zuidoosten van Brazilië.
Het Sint-Janscollege opent de deuren in september 1957. Het is bedoeld als een Latijns college én een apostolische school. De leerlingen krijgen een doorgedreven studie van de klassieke cultuur en talen, maar het voornaamste doel is jongeren voor te bereiden op het priesterschap. Voor deze selectie is een streng, vroom internaat noodzakelijk, hoewel niet overdreven. Er is nog ruimte voor ontspanning en zelfinitiatief onder het alziende oog van surveillanten en priesters-leerkrachten.
Als gevolg van dalende inschrijvingen schakelt de school in de jaren 1980 geleidelijk over op een externaat maar dat lost niet onmiddellijk alle problemen op. Een meer aangepast onderwijsaanbod en gemengd onderwijs zouden voor de school de redding betekenen.
Vanaf 1990 doen de eerste meisjes hun intrede. En ook in de leraarskamer wordt het mannenbastion gesloopt. De vrouwelijke leerkrachten nemen stilaan de bovenhand. Het Sint-Janscollege is klaar voor de 21e eeuw.
Het Sint-Janscollege start begin 21ste eeuw, met de hulp van architectenbureau Donvil (Sint-Truiden), een masterplan op voor de noodzakelijke restauratie, renovatie en modernisering van alle gebouwen: zowel het historische kasteel met aanhorigheden, als het eigenlijke schoolgebouw dat dateert van 1959.
De modernisering van het schoolgebouw is intussen voltooid. Na de plaatsing van nieuwe ramen met dubbele beglazing en de isolatie van daken en muren krijgt ook de binnenkant een grondige opknapbeurt. De oude turnzaal en speelzaal zijn volledig heringericht, evenals het labo chemie en de naburige lokalen in de kelder. Aan de kant van de atletiekpiste zorgt een glazen afdak voor beschutting tegen regen en wind.
Het wagenhuis krijgt in 2009-2011 een volledige opknapbeurt, aan de binnen- en de buitenkant. De buitengevels worden in de originele staat gerestaureerd en het interieur ondergaat een complete en moderne make-over, aangepast aan het onderwijs van vandaag. De grote multimediale ruimtes op de eerste verdieping (de vroegere hooizolders) lenen zich uitstekend voor lezingen, workshops, presentaties, etc.
Vanaf 2017 komen het kasteel en de orangerie aan de beurt. De daken worden vernieuwd; de gevels gereinigd en gerestaureerd. De orangerie krijgt ook volledig nieuwe ramen rondom. In de poorten van de voorkant wordt het authentieke ‘losangeglas’ teruggeplaatst. Dit zijn ruitvormige glaasjes in helder antiek glas, gevat in lood, vandaag gepakt in een milieubewuste isolerende dubbele beglazing. Alle zijramen van de orangerie en de annex krijgen moderne brandglasramen, naar een ontwerp van glaskunstenares Christine Vanoppen.
De school stelt, aansluitend op het masterplan voor de gebouwen en in samenwerking met vzw Natuurpunt, een globaal beheersplan op dat in 2018 werd goedgekeurd door Onroerend Erfgoed. Het betreft het onderhoud en de conservatie van gebouwen en kasteeldomein. Zo besteedt de school ook aandacht aan de uitgestrekte groene omgeving, zowel in de wetenschapslessen als in tal van andere schoolse activiteiten.
Voor de komende jaren staan nog andere projecten op stapel: de renovatie van het interieur van het kasteel, de vernieuwing van alle stookplaatsen in alle gebouwen, de herinrichting van de binnenruimtes en de grote zolder van de orangerie. Daarbij wordt gedacht aan schools gebruik maar ook aan een polyvalente zaal met bijhorende minikeuken en sanitaire ruimtes. Er komen ook nog twee grote ateliers (techniek, STEM en plastische opvoeding) bij onder het huidige grote afdak aan de achterzijde van de orangerie.
Ter gelegenheid van de restauratie van de gebouwen heeft de school in eigen beheer een rijkelijk geïllustreerd boek uitgegeven: De herschepping van een historisch goed. Bouwen, verbouwen en restaureren op het kasteeldomein van Meldert (2020). Het kost 20 euro (exclusief €8 verzendingskosten) en kan via het secretariaat besteld worden.
Eerder verscheen van de hand van Manu Adriaens naar aanleiding van het vijftigjarig bestaan van de school de volgende publicatie: En we zouden iets van ons leven maken. Vijftig jaar Sint-Janscollege Meldert (Lannoo, 2008). Het is eveneens nog verkrijgbaar via het secretariaat en kost 20 euro (exclusief €8 verzendingskosten).
De publicaties over het Sint-Janscollege Meldert zijn te verkijgen via het secretariaat. Kostprijs: 20 euro per boek (exclusief verzendingskosten). Geef hier je bestelling door:
Naar aanleiding van het vijftigjarig bestaan van de school werd er, naast het boek, ook een tentoonstelling over de geschiedenis van de school samengesteld. De panelen zijn hier te bekijken:
Sint-Janscollege Meldert
Waverse Steenweg 1, 3320 Meldert (Hoegaarden)
E-mail: info@sintjanscollegemeldert.be
Secretariaat: T 016 76 62 71
Directeur: T 0474 52 45 66
